Vụ Tổng hợp Kinh tế
Bộ Ngoại giao nước CHXHCN Việt Nam

Bối cảnh thực hiện tái cơ cấu kinh tế tại Việt Nam

Sau hơn 25 năm thực hiện đường lối Đổi mới, Việt Nam đã đạt được những thành tựu to lớn về phát triển kinh tế xã hội. Với tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân hơn 7%, Việt Nam đã thoát khỏi tình trạng kém phát triển, vươn lên trở thành nước có thu nhập trung bình thấp (GDP bình quân đầu người đạt 1.375 USD năm 2011). Cơ cấu kinh tế có sự chuyển dịch phù hợp với mục tiêu công nghiệp hóa-hiện đại hóa, các ngành công nghiệp và dịch vụ đã chiếm gần 80% tỷ trọng GDP vào năm 2010. Các lĩnh vực kinh tế đối ngoại như xuất khẩu, thu hút FDI, xuất khẩu lao động, du lịch… được chú trọng phát triển và có đóng góp quan trọng vào tăng trưởng GDP.

Tăng trưởng GDP của Việt Nam giai đoạn 1986 - 2010

Trong lĩnh vực xã hội, Việt Nam là một trong những quốc gia triển khai hiệu quả các chương trình phát triển kinh tế gắn với xóa đói giảm nghèo. Tỷ lệ đói nghèo của Việt Nam đã giảm từ mức hơn 50% vào đầu thập niên 90 xuống còn gần 12% năm 2011. Việt Nam đã hoàn thành trước thời hạn nhiều Mục tiêu Phát triển Thiên Niên kỷ (MDGs) và được cộng đồng quốc tế đánh giá là một trong những điển hình sử dụng thành công các nguồn hỗ trợ phát triển chính thức cho các mục tiêu phát triển xã hội.

 Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, Việt Nam cũng đứng trước nhiều thách thức to lớn trong giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa-hiện đại hóa 2011-2020. Thứ nhất, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế còn những hạn chế nhất định, hệ số ICOR của Việt Nam đã tăng từ 6,6 giai đoạn 2001-2005 lên 8 trong giai đoạn hiện nay. Thứ hai, Việt Nam phải đối phó với một số vấn đề về ổn định kinh tế vĩ mô, đáng chú ý là lạm phát có xu hướng tăng cao trong một số thời điểm nhất định như các năm 2008 và 2011. Thứ ba, tỷ lệ đói nghèo tại một số vùng, miền còn cao và chênh lệch khoảng cách phát triển giữa đô thị và nông thôn còn lớn. Bên cạnh đó, Việt Nam cũng gặp phải những thách thức từ những biến động phức tạp, khó lường của kinh tế thế giới từ sau khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008-2009.

Trên thế giới, khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008-2009 đã góp phần đẩy nhanh quá trình tái cấu trúc kinh tế thế giới với những đặc trưng chủ yếu, đó là: (i) Chuyển đổi tư duy phát triển từ chú trọng tốc độ tăng trưởng kinh tế sang tăng trưởng kinh tế bền vững và toàn diện; (ii) Chuyển đổi mô hình kinh tế ở cấp độ quốc gia, trong đó ưu tiên các mô hình kinh tế mang tính bền vững và thân thiện với môi trường, ví dụ như kinh tế xanh, các chính sách kinh tế gắn với an sinh xã hội và tạo việc làm; (iii) Chuyển dịch các mạng lưới sản xuất và chuỗi giá trị với sự nổi lên của khu vực Châu Á-Thái Bình Dường; (iv) Tăng cường các hình thức liên kết kinh tế quốc tế và khu vực, chú trọng yếu tố kết nối giữa các nền kinh tế. Xu hướng tái cấu trúc kinh tế thế giới một mặt tạo ra cơ hội to lớn để các nền kinh tế điều chỉnh các chính sách phát triển theo hướng bền vững và tham gia sâu, hiệu quả hơn vào phân công lao động quốc tế. Mặt khác, các nền kinh tế không có khả năng thích nghi với những điều chỉnh sẽ đứng trước nguy cơ tụt hậu.

Từ những đòi hỏi cấp thiết của nền kinh tế và phù hợp với xu hướng tái cấu trúc kinh tế thế giới, Việt Nam đã xác định tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững là một trong những trọng tâm phát triển kinh tế-xã hội. Chủ trương này được cụ thể hóa bởi Đề án tổng thể tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng được thông qua vào tháng 2/2013 cùng với các Đề án chuyên biệt tái cơ cấu một số lĩnh vực chủ chốt của nền kinh tế.    

Nội dung tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng

 Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI Đảng Cộng sản Việt Nam (tháng 1/2011) đã thông qua chủ trương đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế theo hướng “Chuyển đổi mô hình tăng trưởng từ chủ yếu phát triển theo chiều rộng sang phát triển hợp lý giữa chiều rộng và chiều sâu, vừa mở rộng quy mô vừa chú trọng nâng cao chất lượng, hiệu quả, tính bền vững. Thực hiện cơ cấu lại nền kinh tế, trọng tâm là cơ cấu lại các ngành sản xuất, dịch vụ phù hợp với các vùng; thúc đẩy cơ cấu lại doanh nghiệp và điều chỉnh chiến lược thị trường; tăng nhanh giá trị nội địa, giá trị gia tăng và sức cạnh tranh của sản phẩm, doanh nghiệp và của cả nền kinh tế; phát triển kinh tế tri thức. Gắn phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường, phát triển kinh tế xanh”. Chủ trương này được cụ thể hóa thông qua 12 giải pháp chủ đạo.

Trước mắt, trong giai đoạn 2013-2015, ưu tiên chính của Chính phủ Việt Nam là thực hiện Đề án tổng thể về tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng. Quan điểm về tái cơ cấu được xác định rõ trong Đề án tổng thể của Chính phủ Việt Nam như sau:

 Một là, tiếp tục đổi mới tư duy, phân định rõ vai trò, chức năng của Nhà nước và thị trường; nâng cao năng lực và hiệu lực quản trị quốc gia, phát huy vai trò kiến tạo và hỗ trợ phát triển của Nhà nước thông qua các cơ chế, chính sách, đòn bẩy kinh tế, giảm thiểu sử dụng các biện pháp can thiệp hành chính.

 Hai là, kết hợp hài hòa giữa giải quyết các vấn đề quan trọng, cấp bách với các vấn đề cơ bản, dài hạn, hướng đến mục tiêu phát triển bền vững; ưu tiên mục tiêu trung và dài hạn, chất lượng tăng trưởng; gắn với kiểm soát lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô.

 Ba là, thúc đẩy phát huy lợi thế cạnh tranh của các ngành, lĩnh vực, vùng kinh tế và của các địa phương; coi trọng và phát huy các lợi thế về nông nghiệp, phát triển mạnh kinh tế dịch vụ, du lịch; tiếp tục mở cửa, tích cực và hội nhập quốc tế…

 Về nội dung tái cơ cấu, ba lĩnh vực trọng tâm được xác định bao gồm tái cơ cấu đầu tư công; tái cơ cấu hệ thống tài chính-ngân hàng, trọng tâm là các ngân hàng thương mại và tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước, trọng tâm là các tập đoàn, tổng công ty nhà nước.

 Về tái cơ cấu đầu tư công, các biện pháp triển khai bao gồm cắt giảm các khoản chi chưa cần thiết, thực hành tiết kiệm; theo đó, sẽ huy động hợp lý các nguồn lực cho đầu tư phát triển, bảo đảm tổng đầu tư xã hội khoảng 30 - 35% GDP, duy trì ở mức hợp lý các cân đối lớn của nền kinh tế như: tiết kiệm, đầu tư và tiêu dùng, ngân sách nhà nước, cán cân thương mại, cán cân thanh toán quốc tế, nợ công và nợ nước ngoài quốc gia...

 Về tái cơ cấu hệ thống tài chính - ngân hàng, trong giai đoạn 2013 – 2015 các biện pháp tập trung vào lành mạnh hóa tình trạng tài chính của các tổ chức tín dụng, trước hết tập trung xử lý nợ xấu của cả hệ thống các tổ chức tín dụng và từng tổ chức tín dụng, tập trung phát triển các hoạt động kinh doanh chính, bảo đảm khả năng thanh toán, chi trả và phát triển ổn định, bền vững, tập trung xử lý tình trạng sở hữu chéo và tăng tính minh bạch trong hoạt động của các tổ chức tín dụng. Một nội dung quan trọng khác là cơ cấu lại căn bản, triệt để và toàn diện hệ thống các tổ chức tín dụng để đến năm 2020 phát triển được hệ thống các tổ chức tín dụng đa năng theo hướng hiện đại, hoạt động an toàn, hiệu quả vững chắc với cấu trúc đa dạng về sở hữu, quy mô và loại hình...

Về tái cơ cấu doanh nghiệp, trọng tâm là các tập đoàn, tổng công ty nhà nước: sẽ thực hiện phân loại, sắp xếp lại các doanh nghiệp nhà nước, tập trung vào các lĩnh vực chính gồm công nghiệp quốc phòng, các ngành, lĩnh vực công nghiệp độc quyền tự nhiên hoặc cung cấp hàng hóa, dịch vụ thiết yếu và một số ngành công nghiệp nền tảng, công nghệ cao có sức lan tỏa lớn; đẩy mạnh cổ phần hóa, đa dạng hóa sở hữu các doanh nghiệp nhà nước mà Nhà nước không cần nắm giữ 100% sở hữu... Tiếp tục đẩy mạnh tái cơ cấu, nâng cao chất lượng, hiệu quả, năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp tư nhân; khuyến khích hình thành và phát triển các tập đoàn kinh tế tư nhân có tiềm lực mạnh, có khả năng cạnh tranh trên thị trường trong và ngoài nước.

 Do tầm quan trọng đặc biệt của nội dung tái cơ cấu kinh tế, Chính phủ Việt Nam đã yêu cầu các Bộ/ngành, địa phương và các tập đoàn, tổng công ty nhà nước phải xây dựng chương trình hành động triển khai Đề án tổng thể tái cơ cấu. Đồng thời, bên cạnh Đề án tổng thể, Chính phủ Việt Nam cũng đã phê duyệt Đề án tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước vào tháng 7/2012.

Kết quả bước đầu và một số vấn đề cần lưu ý trong quá trình tái cơ cấu kinh tế

Sau hơn 2 năm triển khai chủ trương tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững, tuy gặp phải nhiều thách thức song Việt Nam đã đạt được một số kết quả bước đầu trong các lĩnh vực tái cơ cấu. Trong lĩnh vực tái cơ cấu các doanh nghiệp nhà nước, các Bộ/ngành liên quan đã tích cực rà soát, hoàn thiện thể chế, cơ chế, chính sách và mô hình thực hiện chức năng quản lý nhà nước và chức năng quản lý của chủ sở hữu đối với DNNN. Quá trình tái cơ cấu các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước, DNNN đang được đẩy mạnh, tới nay đã có trên 50 tập đoàn, tổng công ty nhà nước xây dựng Đề án tái cơ cấu, trong đó hơn 30 Đề án đã được phê duyệt. Tiến trình cổ phần hóa, sắp xếp lại các DNNN – một trong những giải pháp chủ đạo tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước – tiếp tục được chú trọng, theo đó trong giai đoạn 2011-2015, sẽ có 899 DNNN thực hiện các hình thức sắp xếp, cổ phẩn hóa.

Trong lĩnh vực tái cơ cấu ngân hàng, một trong những nội dung được đặc biệt quan tâm là giải quyết nợ xấu của các ngân hàng thương mại. Trên cơ sở tiếp thu kinh nghiệm quốc tế và phù hợp với nhu cầu giải quyết nợ xấu của Việt Nam, Chính phủ đã quyết định thành lập Công ty Quản lý tài sản Việt Nam (VAMC) là định chế có chức năng giải quyết nợ của các tổ chức tín dụng. Đồng thời, nhiều biện pháp đồng bộ khác đã được triển khai, bao gồm rà soát, đánh giá, phân loại các khoản nợ xấu; yêu cầu các tổ chức tín dụng trích lập quỹ dự phòng rủi ro và sử dụng quỹ để xử lý nợ xấu. Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước, tỷ lệ nợ xấu trong hệ thống các tổ chức tín dụng trên tổng dư nợ đã giảm từ 8% trong năm 2012 xuống khoảng 6% hiện nay.

Đáng chú ý, những kết quả nêu trên đạt được trong bối cảnh kinh tế Việt Nam đạt được những cải thiện quan trọng trên khía cạnh ổn định vĩ mô. Lạm phát của Việt Nam từ mức hai con số năm 2011 đã giảm xuống mức dưới 7% năm 2012 và tiếp tục ổn định trong năm 2013; một số chỉ số vĩ mô khác như lãi suất, tỷ giá… cũng cơ bản ổn định. Điều này cho thấy tiến trình tái cơ cấu kinh tế tại Việt Nam bước đầu được triển khai tương đối “suôn sẻ”, không gây ra những “xáo trộn” về ổn định kinh tế vĩ mô.

Trên cơ sở những kết quả đã đạt được, tiến trình tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững sẽ tiếp tục được triển khai trong thời gian tới. Trong tiến trình này, có một số vấn đề cần được lưu ý như sau:

Một là, thực hiện quyết liệt và đồng bộ các biện pháp tái cơ cấu trong cả ba lĩnh vực tái cơ cấu đầu tư công, tái cơ cấu tài chính-ngân hàng và tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước, do ba lĩnh vực này có sự gắn kết và phụ thuộc chặt chẽ lẫn nhau. Đặc biệt, tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước được đánh giá là nội dung cần được đặc biệt chú trọng do vai trò của các doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế và hiệu quả mà tiến trình này có thể mang lại đối với các lĩnh vực tái cơ cấu còn lại.

Hai là, gắn kết hài hòa giữa tái cơ cấu kinh tế với các biện pháp chuyển đổi mô hình tăng trưởng, nói cách khác là giữa chủ trương, biện pháp tái cơ cấu kinh tế với các chính sách liên quan đến chuyển đổi mô hình tăng trưởng, ví dụ như Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh thời kỳ 2011-2020 và tầm nhìn đến năm 2050. Đồng thời, tiến trình tái cơ cấu kinh tế cần gắn kết chặt chẽ với việc thực hiện ba khâu đột phá chiến lược giai đoạn 2011-2020 đó là: hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, trọng tâm là tạo lập môi trường cạnh tranh bình đẳng và cải cách hành chính; phát triển nhanh nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao gắn kết với phát triển và ứng dụng khoa học-công nghệ; và xây dựng kết cấu hạ tầng đồng bộ với một số công trình hiện đại, tập trung vào hệ thống giao thông và đô thị lớn.

Ba là, gắn kết giữa tái cơ cấu kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng với tích cực và chủ động hội nhập quốc tế, do hội nhập quốc tế có thể đóng vai trò tích cực giúp thu hút nguồn lực (vốn, công nghệ, tri thức…) cho tái cơ cấu kinh tế. Đồng thời, tái cơ cấu kinh tế hiệu quả sẽ góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội, từ đó tạo cơ sở thuận lợi cho hội nhập quốc tế. Sau hơn 25 năm Đổi mới, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng trong hội nhập quốc tế, bao gồm thiết lập quan hệ thương mại-đầu tư với hơn 200 nước và vùng lãnh thổ; trở thành thành viên của nhiều diễn đàn hợp tác khu vực và quốc tế quan trọng như các cơ chế tiểu vùng Mê Công, ASEAN, hợp tác Đông Á, APEC, ASEM, FEALAC, WTO… đồng thời đang tích cực tham gia tiến trình đàm phán nhiều Hiệp định Thương mại tự do quan trọng như Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP)… Đây là cơ sở quan trọng cho việc tăng cường sự gắn kết giữa hội nhập quốc tế với tái cơ cấu kinh tế trong thời gian tới. 

Tiềm năng hợp tác giữa Việt Nam và các nước thành viên FEALAC trong tiến trình tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững

Trong những thập kỷ vừa qua, nhiều nước thành viên Diễn đàn hợp tác Đông Á-Mỹ La tinh (FEALAC) đã đạt được nhiều thành tích hết sức ấn tượng về phát triển kinh tế-xã hội và hội nhập quốc tế. Bất chấp những tác động của khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008-2009, nhiều nước thành viên FEALAC vẫn duy trì mức tăng trưởng kinh tế ấn tượng, góp phần đưa khu vực Đông Á và Mỹ La tinh trở thành những “đầu tàu” tăng trưởng của kinh tế thế giới. Đông Á và Mỹ La tinh nằm trong số những khu vực năng động nhất xét về khía cạnh hội nhập và liên kết khu vực với nhiều cơ chế và khuôn khổ hợp tác khu vực hiệu quả.

Quan hệ hợp tác nhiều mặt giữa Việt Nam và các nước FEALAC trong thời gian qua không ngừng được tăng cường và củng cố. Một số nước thành viên FEALAC là những đối tác chiến lược của Việt Nam. Trong lĩnh vực kinh tế, các nước như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, các nước ASEAN và một số quốc gia Mỹ La tinh là những đối tác thương mại hàng đầu, đồng thời là các địa bàn cung cấp nguồn vốn FDI quan trọng cho Việt Nam. Giữa Việt Nam và các nước đã hình thành nhiều khuôn khổ hợp tác kinh tế quan trọng, trong đó có thể kể đến các cơ chế ủy ban liên chính phủ, các hiệp định/thỏa thuận về thương mại-đầu tư-tài chính..., các cơ chế hợp tác giữa các doanh nghiệp… Đây là những tiền đề quan trọng để Việt Nam tiếp tục làm sâu sắc hơn nữa quan hệ hợp tác với các nước FEALAC trong thời gian tới.

Liên quan đến nội dung tái cơ cấu kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng, Việt Nam và các nước thành viên FEALAC có thể thúc đẩy hợp tác trong một số lĩnh vực sau:

Thứ nhất, trao đổi kinh nghiệm tái cơ cấu kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững. Như đã nêu, nhiều nước FEALAC có kinh nghiệm thực tiễn trong việc chuyển đổi thành công mô hình tăng trưởng nhằm duy trì tăng trưởng kinh tế ở tốc độ cao, đồng thời đối phó với nguy cơ khủng hoảng tài chính và giải quyết các vấn đề xã hội. Sau khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008-2009, một số nước thành viên FEALAC cũng đã thực hiện chuyển đổi mô hình tăng trưởng với những thành công nhất định. Về phía mình, Việt Nam có thể chia sẻ những kinh nghiệm tiến hành cải cách kinh tế trong hơn 25 năm Đổi mới, bao gồm triển khai các nội dung tái cơ cấu trong giai đoạn hiện nay.

Thứ hai, tăng cường hợp tác kinh tế, nhất là trên các lĩnh vực có khả năng bổ trợ lẫn nhau giữa các nước như trao đổi thương mại, thúc đẩy FDI, hợp tác khoa học-công nghệ… qua đó phục vụ các nội dung chuyển đổi mô hình tăng trưởng của các nước.

Thứ ba, đóng góp vào nội dung hợp tác kinh tế trong khuôn khổ diễn đàn FEALAC, bao gồm nội dung hợp tác giữa các nước liên quan đến tái cơ cấu kinh tế. Việc tổ chức các diễn đàn trao đổi kinh nghiệm giữa các nước FEALAC tương tự như Hội thảo “Kinh nghiệm của các nước FEALAC về chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững” có thể tạo cơ hội tốt để các nước FEALAC trao đổi, nắm bắt những bài học bổ ích về chuyển đổi mô hình tăng trưởng, đồng thời tăng cường khả năng hợp tác với các tổ chức quốc tế trong tiến trình quan trọng này./.