BỘ NGOẠI GIAO

---o0o---

TÀI LIỆU CƠ BẢN VỀ CỘNG HÒA NAM PHI VÀ

QUAN HỆ VIỆT NAM - NAM PHI

-----

I. Khái quát chung:

- Cộng hoà Nam Phi nằm ở cực Nam châu Phi, Đông Bắc giáp Mô-dăm-bích (Mozambique), Dim-ba-bu-ê (Zimbabwe), Bốt-xoa-na (Botswana), Na-mi-bi-a (Namibia); Tây Nam giáp Đại Tây Dương và Đông Nam giáp Ấn Độ Dương, có bờ biển dài 3000 km.

- Diện tích: 1.219.912 km2

- Dân số: 54,3 triệu người (2016) (79,5% người Phi da đen, 9% người da trắng, 9% người da màu, 2,5% người gốc Á Ấn).

- Thủ đô: Prê-tô-ri-a (Pretoria) - hành pháp, Kếp-thao (Cape Town) - lập pháp; Bờ-lô-êm-phôn-tên (Bloemfontein) - tư pháp.

- Ngôn ngữ: 11 ngôn ngữ chính thức. Tiếng Anh được sử dụng rộng rãi ở Nam Phi.

- Tôn giáo: 80% dân số theo đạo Thiên chúa. Các Tôn giáo khác là Hindu, Hồi giáo, Do Thái giáo, Phật giáo, tôn giáo truyền thống châu Phi.

- Đơn vị tiền tệ: Rand.

- Tổng thống: Gia-cốp Du-ma (Jacon Zuma) (2018)

- Phó Tổng thống: Đa-vít Ma-bu-da(David Mabuza) (27/2/2018)

- Bộ trưởng Hợp tác và Quan hệ Quốc tế: Bà Lin-đi-guê Xi-xu-lu (Lindiwe Sissulu) (từ 2/2018)

- Ngày tuyên bố độc lập: 31/5/1910 (tách khỏi Vương quốc Anh)

- Quốc khánh: 27/4/1994 (ngày tổ chức cuộc bầu cử dân chủ đầu tiên)

- Ngày thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam: 22/12/1993

II. Lịch sử:

Từ thế kỷ 16 về trước, trên lãnh thổ Nam Phi chỉ có người Phi thuộc các bộ lạc Bantu, Khoi-Khoi và Hottentotes sinh sống. Thế kỷ 17 và 18, người Hà Lan và người Anh đến đây xâm chiếm, đẩy lùi người dân bản xứ vào sâu nội địa. Sau cuộc chiến tranh 3 năm (1899-1902), người Boer (gốc Hà Lan) buộc phải chấp nhận sự bảo hộ của thực dân Anh. Ngày 31/5/1910, sau khi sát nhập 4 tỉnh Cape, Orange, Transvaal và Natal, Vương quốc Anh thành lập Liên bang Nam Phi tự trị. Năm 1948, Đảng Quốc gia của người da trắng lên nắm quyền ở Nam Phi, thi hành chính sách A-pác-thai (Apartheid) và các đạo luật phân biệt chủng tộc, đàn áp, bóc lột người bản xứ. Ngày 31/5/1961, sau khi đơn phương trưng cầu dân ý trong những người da trắng, chính quyền Nam Phi rút ra khỏi Khối Liên hiệp Anh và tuyên bố thành lập nước Cộng hoà Nam Phi độc lập. Các tầng lớp tư sản Nam Phi khai thác tài nguyên thiên nhiên giàu có, bóc lột người Phi và cấu kết với tư bản nước ngoài, tạo nên "kỳ tích kinh tế" trong những năm 1920 - 1960, xây dựng hạ tầng cơ sở tương đối phát triển ở Nam Phi.

 III. Chính trị:

Thời kỳ chế độ A-pác-thai, dưới sự lãnh đạo của Đại hội Dân tộc Phi (ANC) và Đảng Cộng sản Nam Phi, nhân dân Nam Phi đã kiên trì đấu tranh bằng nhiều hình thức khác nhau. Khi chế độ A-pác-thai chấm dứt, tháng 4/1994, Nam Phi tiến hành cuộc tổng tuyển cử đa sắc tộc với thắng lợi lớn của ANC. ANC thành lập Chính phủ đoàn kết dân tộc do ông Nen-xơn Man-đê-la (Nelson Madela) làm Tổng thống, ông Tha-bô Mơ-bê-ki (Thabo Mbeki) làm Phó Tổng thống thứ nhất và ông Đê Cờ-lác (Đảng Quốc gia) làm Phó Tổng thống thứ hai.

Từ đó đến nay, Nam Phi theo chế độ cộng hòa Tổng thống, đã trải qua 5 kỳ tổng tuyển cử (1994, 1999, 2004, 2009, 2014) với ANC luôn chiếm đa số ghế tại Quốc hội và Chủ tịch ANC được Quốc hội bầu làm Tổng thống.

Nghị viện Nam Phi bao gồm Quốc hội (National Assembly) và Hội đồng quốc gia cấp tỉnh (National Council of Provinces - NCOP). Quốc hội Nam Phi bao gồm 350 – 400 đại biểu được bầu lên thông qua hệ thống tỷ lệ đại diện của các Đảng phái chính trị và có nhiệm kỳ 5 năm. Quốc hội bầu ra Tổng thống. Hội đồng quốc gia cấp tỉnh gồm 54 đại biểu thường trực và 36 đại biểu đặc biệt với nhiệm vụ đại diện cho lợi ích của các tỉnh trên bình diện quốc gia.

Tổng thống là Nguyên thủ quốc gia, đứng đầu nội các, bổ nhiệm Phó Tổng thống trong số các đại biểu Quốc hội và các Bộ trưởng.

Tổng thống Jacob Zuma lên nắm quyền năm 2009, gặp nhiều bê bối tài chính và bị phê phán yếu kém về quản lý. Những sai lầm của Tổng thống Zuma trong giai đoạn 2016-2017, Đảng ANC phải đối mặt với khủng hoảng nghiêm trọng nhất trong lịch sử do chia rẽ nội bộ sâu sắc, rạn nứt trong Liên minh cầm quyền 3 bên (ANC - Đảng Cộng sản SACP - Liên hiệp công đoàn Cosatu), mất  uy tín và thất bại tại các thành phố trọng yếu như Pretoria, Johanesburg trong cuộc bầu cử địa phương cuối năm 2016.

Tháng 12/2018, Đại hội Đảng ANC lần thứ 54 đã bầu ông Cyril Ramaphosa làm chủ tịch Đảng. Ngày 12/2/2018, Ban chấp hành Trung ương (BCHTW) Đảng Đại hội Dân tộc Phi (ANC) yêu cầu Tổng thống Nam Phi Jacob Zuma từ chức do cáo buộc tham nhũng và năng lực điều hành yếu kém. Trước sức ép đe dọa biểu tình, đình công của một số đảng đối lập và ngay trong nội bộ Đảng ANC ngày 14/2/2018, ông Zuma đã tuyên bố từ chức. Ngày 16/2/2018, Quốc hội Nam Phi đã bầu ông Cyril Ramaphosa (tân Chủ tịch Đảng ANC từ tháng 12/2017) làm Tổng thống cho đến kỳ bầu cử tiếp theo năm 2019.

Các đảng phái chính trị hiện nay :

- Đảng Đại hội Dân tộc Phi (ANC) được hành lập ngày 8/1/1912, tập hợp nhiều sắc tộc, tôn giáo, trí thức, tư sản, nhân dân lao động đấu tranh chống chủ nghĩa phân biệt chủng tộc A-pác-thai tại Nam Phi. ANC cầm quyền tại Nam Phi từ 1994 đến nay.

- Đảng Cộng sản Nam Phi được thành lập năm 1921, tập hợp nhiều nhóm mác-xít, tham gia và phối hợp với ANC đấu tranh chống chế độ A-pác-thai tiến tới xây dựng một xã hội tiến bộ ở Nam Phi. Đảng Cộng sản Nam Phi là thành viên của ANC và có nhiều vị Bộ trưởng trong Chính phủ Nam Phi hiện nay.

- Đảng Liên minh Dân chủ (DA) được thành lập năm 1959 với tên gọi Đảng Cấp tiến (Progressive Party). DA là đảng của người da trắng, hiện nắm quyền điều hành tại tại tỉnh Western Cape, nơi đa số người da trắng sinh sống. DA đang là đảng đối lập lớn nhất tại Nam Phi.

- Đảng Đại hội các Công đoàn Nam Phi (COSATU) được thành lập tháng 12/1985.

- Ngoài ra, còn nhiều Đảng khác như Đảng Đại hội toàn Phi – PAC, Đảng các chiến sỹ đấu tranh cho tự do kinh tế (EFF), Mặt trận Dân chủ thống nhất (UDF),  Đảng Đại hội nhân dân (COPE), Đảng tự do Inkhata , Đảng tiến bộ Liên bang (PFP), Đảng Cộng hoà mới, Đảng bảo thủ Nam Phi, Đảng Nam Phi, Đảng Phong trào Kháng chiến Afrikaaner.

IV. Đối ngoại:

- Nam Phi là thành viên LHQ, Khối thịnh vượng chung, Liên minh Châu Phi (AU), Không liên kết, G-20, BRICS (gồm Bra-xin, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi), uỷ viên không thường trực HĐBA/LHQ khoá 2007 – 2008, 2011 – 2012. Nam Phi là một trong những nước đưa ra Chương trình đối tác mới vì sự phát triển của châu Phi-NEPAD (2001) nhằm thực hiện xoá đói giảm nghèo, giảm sự phụ thuộc từ bên ngoài, đồng thời thúc đẩy tiến bộ trong các lĩnh vực thông qua thiết lập quan hệ đối tác mới giữa châu Phi và cộng đồng quốc tế.

- Từ khi ANC lên cầm quyền, Nam Phi tích cực tham gia giải quyết một số xung đột ở khu vực (vấn đề Dim-ba-bu-ê, xung đột tại CHDC Công-gô, Xu-đăng, Li-bi, Ma-đa-gát-xca…) và tăng cường vai trò nước lớn trong Cộng đồng Phát triển miền Nam châu Phi (SADC).

- Nam Phi tranh thủ các nước lớn, đặc biệt là Mỹ, Nhật Bản, EU, Nga, Trung Quốc, Ấn Độ nhằm thu hút vốn, đầu tư, khoa học kỹ thuật và mở rộng kinh tế đối ngoại. Nam Phi đã cắt quan hệ ngoại giao với Đài Loan cuối năm 1997 và lập quan hệ ngoại giao với Trung Quốc đầu năm 1998, đồng thời tăng cường quan hệ với châu Á, đặc biệt với các nước ASEAN.

V. Kinh tế:

- GDP (theo sức mua): 757,3 tỷ USD (2017)

- GDP bình quân (tính theo sức mua): 13.400 USD (2017)

- Tăng trưởng GDP: 0,7% (2017)

- Xuất khẩu: 78,25 tỷ USD (2017), chủ yếu là vàng, kim cương, platin, khoáng sản, máy móc thiết bị.

- Nhập khẩu: 80,22 tỷ USD (2017), chủ yếu là máy móc thiết bị, sản phẩm hoá chất, hoá dầu, thực phẩm.

- Nợ nước ngoài: 144,1 tỷ USD (2015)

- Lạm phát: 5,4% (2017)

Nam Phi là quốc gia phát triển hàng đầu về kinh tế, xã hội và chính trị ở lục địa châu Phi. Các ngành kinh tế chính của Nam Phi là dịch vụ khai khoáng (trữ lượng khoáng sản có giá trị khoảng 2,5 - 4,7 nghìn tỷ USD, hàng năm đóng góp 20% GDP cả nước, thu hút khoảng 1 triệu lao động trực tiếp và gián tiếp phục vụ sản xuất), vận tải, năng lượng, cơ khí, du lịch và nông nghiệp. Kinh tế Nam Phi phân bố không đồng đều, 5 triệu người da trắng nắm giữ hơn 80% của cải xã hội. Nam Phi sản xuất khoảng 4 triệu tấn crôm/năm (chiếm 60% lượng giao dịch crôm trên thị trường thế giới), xuất khẩu vàng nhiều nhất thế giới, đứng thứ 2 thế giới về sản xuất platinum, sản xuất rượu vang lớn thứ tư thế giới, du lịch cũng là ngành kinh tế năng động.

Trước các khó khăn về kinh tế, đặc biệt là nạn thất nghiệp cao, ngày 23/11/2010, Chính phủ Nam Phi công bố Khuôn khổ “Con đường tăng trưởng mới” giai đoạn 2010-2020 với mục tiêu tạo ra 5 triệu việc làm nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, xác định 5 lĩnh vực trọng tâm cần phát triển, đó là: (i) kinh tế “xanh” (phát triển năng lượng tái tạo, công nghệ sản xuất sạch và các dịch vụ thân thiện môi trường); (ii) nông nghiệp; (iii) khai khoáng; (iv) công nghiệp chế tạo; (v) du lịch và các dịch vụ cao cấp.

Về đầu tư-thương mại, Nam Phi là một trong những nước dẫn đầu về thu hút vốn đầu tư nước ngoài tại châu Phi, chủ yếu từ các nước lớn như Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Nhật Bản... Từ năm 2010, Trung Quốc đã vượt Mỹ, trở thành đối tác thương mại lớn nhất của Nam Phi (chiếm 10,34% kim ngạch xuất khẩu và 17,21% kim ngạch nhập khẩu của Nam Phi).

Vấn đề săn bắn và buôn bán trái phép sừng tê giác, ngà voi và động vật hoang dã cần được bảo tồn tại Nam Phi đang ngày càng trở thành vấn đề lớn chiếm nhiều sự quan tâm của dư luận Nam Phi và thế giới (số tê giác bị bắn trộm năm 2016 là 1.054 con).

VI. Quan hệ với Việt Nam:

- Việt Nam có quan hệ từ lâu với Đại hội Dân tộc Phi (ANC) và Đảng Cộng sản Nam Phi và luôn ủng hộ cuộc đấu tranh của nhân dân Nam Phi chống chế độ A-pác-thai, ủng hộ quá trình cải cách dân chủ.

- Việt Nam và Nam Phi thiết lập quan hệ ngoại giao ngày 22/12/1993, ngay khi Hiến pháp lâm thời được thông qua, mở đường cho bầu cử Tổng thống dân chủ đầu tiên của Nam Phi sau thời kỳ A-pác-thai. Ta mở Đại sứ quán tại  Nam Phi năm 2000, Nam Phi mở Đại sứ quán tại Việt Nam năm 2002 và Văn phòng Lãnh sự danh dự tại Thành phố Hồ Chí Minh năm 2009.

- Chính trị - ngoại giao: Bộ Ngoại giao hai nước đã tổ chức 3 kỳ họp Diễn đàn đối tác liên Chính phủ (2007, 2012 và 2015).

Hai bên tăng cường tiếp xúc cấp cao tại các diễn đàn đa phương (Chủ tịch nước Trương Tấn Sang gặp Tổng thống J.Zuma bên lề Lễ kỷ niệm 70 năm chiến thắng phát xít tại Moscow tháng 5/2015 và gặp Phó Tổng thống Nam Phi C. Ramaphosa bên lề Hội nghị cấp cao Á – Phi tại Indonesia tháng 4/2015).

Các hoạt động trao đổi đoàn:

  + Đoàn ta thăm bạn: Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình (5/1994), Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Mạnh Cầm (3/1995), Thủ tướng Phan Văn Khải (11/2004), Bộ trưởng Quốc phòng Phạm Văn Trà (5/2006), Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn Yểu (6/2006), Bộ trưởng, Chủ nhiệm Văn phòng Chính phủ Đoàn Mạnh Giao (3/2006), Bộ trưởng Công an Lê Hồng Anh (9/2006), Bộ trưởng Thuỷ sản Tạ Quang Ngọc (9/2006), Uỷ viên Trung ương Đảng, Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam Nguyễn Thị Thanh Hoà (9/2008); Bộ trưởng Văn hoá, Thể thao và Du lịch Hoàng Tuấn Anh (07/2010),  Thứ trưởng Tài chính Nguyễn Công Nghiệp (5/2011); Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan (5/2011); Bộ trưởng Công An Lê Hồng Anh (6/2011); Thứ trưởng NNPTNT Hồ Quang Hùng (7/2011); Phó Chủ nhiệm Ủy ban Ngân sách Quốc hội (8/2011); Thứ trưởng Tư pháp Hoàng Thế Liên (4/2012); Thứ trưởng Ngoại giao Lê Lương Minh (8/2012); Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh (8/2013), Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư tỉnh ủy tỉnh Vĩnh Phúc Phạm Văn Vọng (6/2014); Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban dân tộc Giàng Seo Phử (8/2014); Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư tỉnh ủy tỉnh Tiền Giang Trần Thế Ngọc (6/2015); Phó Thủ tướng Hoàng Trung Hải (8/2015); Phó Chủ nhiệm UBĐN Quốc hội Ngô Đức Mạnh (12/2015); Bộ trưởng Tài nguyên Môi trường Nguyễn Minh Quang (3/2016), Thứ trưởng Tư Pháp Lê Tiến Châu (9/2016), Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Đảng ủy khối DN TƯ Phạm Viết Thanh (9/2016), Chủ tịch Hội đồng nhân dân Tp Hà Nội Nguyễn Thị Bích Ngọc (10/2016), Phó Chủ tịch Quốc hội Đỗ Bá Tỵ (8/2017); Bộ trưởng Y tế Nguyễn Thị Kim Tiến (3/2018); UVTW Đảng, Viện trưởng Viện Kiểm sát NDTC Lê Minh Trí (9/2018).

  + Đoàn bạn thăm ta: Bộ trưởng Phủ Tổng thống (9/2005), Bộ trưởng Quốc phòng (10/2005), Bộ trưởng Tình báo (01/2006), Bộ trưởng Ngoại giao (5/2007), Tổng thống Mbeki (5/2007), Thị trưởng Pretoria (11/2007), Bộ trưởng Môi trường và Du lịch (10/2008), Thị trưởng Johannesburg (11/2009); Thứ trưởng Ngoại giao và hợp tác (8/2010), Phó Tổng thống Nam Phi (10/2010); Bộ trưởng Văn hoá và Nghệ thuật (10/2010); Chủ tịch Hạ viện Nam Phi (11/2011), Bộ trưởng Cảnh sát Nam Phi (11/2011); Bộ trưởng Bộ Tài nguyên-Môi trường (12/2012); Chủ tịch Hạ viện (dự IPU132 tháng 4/2015); Thứ trưởng Bộ Hợp tác và Quan hệ quốc tế (6/2015); Quốc vụ khanh phụ trách quốc phòng (11/2015); Phó Tổng thống C. Ramaphosa (10/2016); BT Hợp tác và Quan hệ quốc tế Nam Phi (tháng 8/2017); Thứ trưởng Hợp tác và Quan hệ Quốc tế Luwellyn Tyrone dự Hội nghị Quốc tế về Ấn Độ Dương (IOC) (8/2018).

Các Hiệp định, thoả thuận đã ký: Hiệp định thương mại (4/2000); Tuyên bố chung về đối tác vì hợp tác và phát triển, Hiệp định thành lập Diễn đàn Đối tác Liên Chính phủ về hợp tác kinh tế, thương mại, văn hoá, KHKT, Thoả thuận thành lập UB thương mại hỗn hợp và Thoả thuận hợp tác giữa hai phòng thương mại và Công nghiệp (11/2004); Thoả thuận hợp tác về quốc phòng (5/2006); Bản ghi nhớ hợp tác giữa Bộ Công an Việt Nam và Bộ Tình báo Nam Phi (2006); Hiệp định hợp tác giữa Bộ Ngoại giao Việt Nam và Bộ Ngoại giao Nam Phi, Hiệp định miễn thị thực cho hộ chiếu ngoại giao, công vụ, Biên bản phiên họp thứ nhất Diễn đàn đối tác liên Chính phủ Việt Nam – Nam Phi (5/2007); Thoả thuận hợp tác giữa thành phố Hà Nội – Pretoria (11/2007); Thoả thuận hợp tác giữa thành phố Hồ Chí Minh – Johannesburg (11/2009); Bản ghi nhớ về hợp tác du lịch (10/2010); Bản ghi nhớ về hợp tác nguồn nước (10/2010); Biên bản kỳ họp lần thứ 2 Diễn đàn đối tác liên Chính phủ Việt Nam – Nam Phi (8/2012); MOU về hợp tác trong lĩnh vực quản lý đa dạng sinh học (12/2012); Biên bản kỳ họp lần thứ 3 Diễn đàn đối tác liên Chính phủ Việt Nam – Nam Phi (6/2015); Biên bản ghi nhớ về HỢp tác phòng chống tội phạm (9/2018).

- Các văn kiện pháp lý 2 bên hiện đang đàm phán: Hiệp định Khuyến khích và Bảo hộ Đầu tư; Hiệp định Tránh đánh thuế hai lần; Hiệp định Tương trợ Tư pháp về Hình sự; Hiệp định dẫn độ, Hiệp định hợp tác đấu tranh phòng, chống tội phạm (giữa Bộ Công an và Bộ Tư pháp và Phát triển Hiến pháp Nam Phi), MOU về hợp tác pháp luật và tư pháp (giữa Bộ Tư pháp và Bộ Tư pháp và Phát triển Hiến pháp Nam Phi), Hiệp định hợp tác về Dịch vụ vận chuyển Hàng không; Hiệp định hợp tác về Khoa học và Công nghệ; MOU về hợp tác trong lĩnh vực khoáng sản, MOU về hợp tác trong lĩnh vực giáo dục Đại học, MoU về hợp tác thương mại giữa 2 Bộ Công Thương; MoU trong lĩnh vực Kiểm chứng hàng hóa thủy sản XNK vào Nam Phi; MOU kết nghĩa Hà Nội – Cape Town.

- Thương mại - đầu tư: Nam Phi hiện là đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam tại khu vực châu Phi. Kim ngạch thương mại song phương Việt Nam – Nam Phi năm 2017 đạt 995 triệu USD trong đó ta xuất siêu 751 triệu USD với mặt hàng chính là điện thoại di động và linh kiện (50% kim ngạch xuất khẩu), máy vi tính, sản phẩm điện tử, giày dép, máy móc thiết bị...; ta nhập chất dẻo nguyên liệu, kim loại, hoa quả, nguyên phụ liệu dệt may, giày da…

- Nông nghiệp: Nam Phi tài trợ 6 triệu USD cho dự án ba bên Nam Phi-Việt Nam-CH Ghi-nê  “Nâng cao năng suất lúa và rau màu ở Guinea” tại CH Ghi-nê (từ năm 2008-2014). Trong khuôn khổ dự án, ta đã cử 14 lượt chuyên gia và kỹ thuật viên nông nghiệp sang làm việc tại Ghi-nê. Kết quả dự án được đánh giá tốt, góp phần đưa năng suất bình quân tăng từ 2,6 tấn lên 6-7 tấn/ha và đạt sản lượng 170 ngàn tấn lúa và trên 800 tấn rau màu, công tác chuyển giao kỹ thuật cho kỹ thuật viên và nông dân Ghi-nê cũng được thực hiện tốt, được Tổng thống Ghi-nê đánh giá cao.

- Bảo tồn đa dạng sinh học: Triển khai MOU hợp tác về quản lý bảo vệ và bảo tồn đa dạng sinh học và Chương trình hành động bảo tồn đa dạng sinh học giai đoạn 2012-2017, tháng 5/2015, đoàn liên ngành Việt Nam do Giám đốc Cơ quan quản lý CITES Việt Nam dẫn đầu thăm Nam Phi, làm việc với các cơ quan của Nam Phi trong lĩnh vực bảo vệ môi trường, thực thi pháp luật, phòng chống buôn bán động vật hoang dã, đồng thời trao cho bạn một số mẫu vật về động vật hoang dã phục vụ nghiên cứu và quản lý./.

Tháng 12/2018