Giải trừ quân bị toàn diện và triệt để được LHQ khởi xướng từ năm 1959 và được coi là mục tiêu tối cao của các nỗ lực vì giải trừ quân bị. Nhiều đề nghị đã được các nước thành viên đưa ra nhằm giải trừ quân bị theo từng giai đoạn với những nội dung đa dạng (các chủng loại vũ khí, lực lượng vũ trang cần phải tài giảm trước hết, số lượng cho phép tồn tại, thời hạn và phương thức thanh sát...). Mặc dù vấn đề này đã được bàn cãi nhiều năm tại LHQ, nhưng do quan điểm của các nước còn rất khác nhau, nên cho tới nay vẫn chưa đạt được bất cứ một thoả thuận nào về chất có liên quan tới vấn đề này.

Đại đa số các nước nhận thức rằng vấn đề giải trừ quân bị toàn diện và triệt để là mục tiêu khá xa vời, khó có thể đạt được. Vì vậy, từ những năm 1960 trở đi, các nước này chuyển sang tìm cách nhấn mạnh vào các biện pháp GTQB từng phần. Tuy nhiên, các nước nói chung vẫn tìm cách duy trì nội dung đấu tranh trên trong các chương trình nghị sự tại LHQ. Chủ đề chương trình GTQB toàn diện được thông qua năm 1969 tại ĐHĐ/LHQ khoá 24 là nằm trong những nỗ lực đó. Nội dung chính của chủ đề trên là soạn thảo một chương trình toàn diện đề cập tới mọi khía cạnh của vấn đề chấm dứt chạy đua vũ trang, thực hiện GTQB toàn diện và triệt để dưới sự kiểm soát quốc tế hữu hiệu. Vấn đề này đã được thảo luận tại Hội nghị của UBGTQB của LHQ (CCD) và nhiều đề nghị đã được xem xét trong những năm 70 - 78. Đầu năm 1978, CCD đã đạt được thoả thuận về việc thành lập một nhóm làm việc nhằm soạn thảo dự thảo chương trình toàn diện về GTQB.

Đại hội đồng LHQ cũng thảo luận vấn đề trên, đầu tiên là trong đề mục GTQB toàn diện và triệt để và sau đó (năm 1975) trong đề mục liên quan đến việc thực hiện mục tiêu của các thập kỷ GTQB.

Năm 1978, Uỷ Ban giải trừ Quân bị của LHQ đã thông qua được văn bản "Những yếu tố cấu thành chương trình toàn diện về GTQB". Tuy nhiên cho tới nay, vấn đề vẫn chưa có tiến bộ gì đáng kể.

2. Giải trừ vũ khí hạt nhân:

Giải trừ vũ khí hạt nhân luôn là mối quan tâm hàng đầu của nhiều nước trên thế giới, bao gồm nhiều nội dung khác nhau. Vấn đề này đã được thảo luận ở nhiều diễn đàn quốc tế khác nhau nhằm tìm ra các biện pháp giải quyết. Nhìn chung, nội dung chủ yếu của GTVKHN được tập trung ở một số lĩnh vực sau:

- Chấm dứt chạy đua vũ trang hạt nhân và thực hiện giải trừ vũ khí hạt nhân (diễn đàn LHQ);

- Không sử dụng VKHN và ngăn chặn chiến tranh hạt nhân (diễn đàn LHQ);

- Ngưng sản xuất VKHN (diễn đàn LHQ);

- Cấm sản xuất nguyên liệu nhiệt hạch vào mục đích sản xuất vũ khí (diễn đàn LHQ);

- Không sản xuất vũ khí neutron (diễn đàn LHQ);

- Ngừng thử Vũ khí hạt nhân (diễn đàn LHQ, các nước có VKHN);

- Cấm thử VKHN từng phần (diễn đàn: LHQ, các nước có VKHN);

- Cấm thử toàn diện VKHN (diễn đàn : LHQ, các nước có VKHN);

- Không phổ biến VKHN (diễn đàn chính: LHQ);

- Đảm bảo an ninh cho những nước không VKHN (diễn đàn chính: LHQ);

- Sử dụng hoà bình năng lượng hạt nhân ( diễn đàn chính: LHQ);

- Khu vực hoà bình phi VKHN (diễn đàn chính: LHQ, Phong trào Không liên kết, các diễn đàn khu vực như ASEAN, Mỹ La-tinh, Nam Á, Trung Âu, Trung Đông...).

3. Giải trừ các loại vũ khí huỷ diệt hàng loạt khác:

Tập trung vào việc thủ tiêu hoàn toàn hai loại hình vũ khí huỷ diệt hàng loạt là vũ khí sinh học và vũ khí hoá học. Ngoài ra, còn phải kể tới những nỗ lực nhằm ngăn chặn sự ra đời và phát triển của các loại vũ khí huỷ diệt hàng loạt khác có thể có do sự phát triển của khoa học kỹ thuật tiên tiến như vũ khí phóng xạ, vũ khí có tác dụng làm thay đổi môi trường. Đây là lĩnh vực đạt được nhiều thành công nhất về GTQB với ba văn kiện quan trọng được đại đa số các nước tham gia ký kết nhằm thúc đẩy việc thủ tiêu hoàn toàn một số loại vũ khí huỷ diệt hàng loạt (Nghị đinh thư Geneva 1925 cấm sử dụng trong chiến tranh hơi độc, hơi ngạt và các loại hình vũ khí sinh học; Công ước Cấm sử dụng vào mục đích quân sự hoặc thù địch các kỹ thuật làm thay đổi môi trường; Công ước 1972 cấm phát triển, sản xuất và tàng trữ vũ khí sinh học và độc hại và về việc thủ tiêu các loại vũ khí trên; Công ước 1993 về cấm phát triển, sản xuất, tàng trữ vũ khí hoá học và về việc thủ tiêu các loại vũ khí trên).

4. Khoảng không vũ trụ:

Tập trung vào hai nội dung chính:

- Sử dụng khoảng không vũ trụ vào mục đích hoà bình;

- Ngăn chặn chạy đua vũ trang trong vũ trụ.

Lĩnh vực này đã đạt được một số thỏa thuận quan trọng: Hiệp ước về các nguyên tắc chỉ đạo hoạt động của các quốc gia trong việc thám hiểm và sử dụng khoảng không Vũ trụ, bao gồm cả mặt trăng và các thiên thể khác năm 1966 do Liên Xô và Mỹ đồng soạn thảo và được LHQ thông qua cùng năm, bắt đầu có hiệu lực năm 1967; nhóm làm việc về ngăn ngừa chạy đua vũ trang trong vũ trụ cũng đã được thành lập.

5. Vũ khí thông thường:

Các quy định về vũ trang và tài giảm vũ khí thông thường đã được LHQ quan tâm nghiên cứu song song với vấn đề tài giảm vũ khí hạt nhân và được thảo luận tại nhiều cơ quan khác nhau trong hệ thống LHQ nhằm ngăn chặn tình trạng chi phí quân sự ngày càng tăng ở các nước vì mục tiêu thực hiện GTQB toàn diện và triệt để. Nội dung trọng tâm là việc tài giảm các lực lượng và vũ khí chiến lược thông thường. Ngoài ra, trong lĩnh vực này, các nước đặc biệt quan tâm tới một số vấn đề cụ thể sau:

- Tài giảm vũ khí gây sát thương quá đáng hoặc bừa bãi (gần đây là vấn đề mìn sát thương);

- Giảm quân ở Trung Âu;

- Các biện pháp xây dựng lòng tin;

- Chuyển giao vũ khí.

Bộ máy LHQ trực tiếp xử lý các vấn đề liên quan đến GTQB và các vấn đề có liên quan đến hoà bình và an ninh quốc tế được thành lập theo quy định trong Hiến chương và tiếp sau đó là bởi những quyết định của ĐHĐ. Trải qua nhiều năm, hệ thống này đã có nhiều thay đổi. Hiện nay, các cơ quan quan trọng nhất có chức năng xem xét, xử lý các vấn đề có liên quan đến GTQB bao gồm:

1. ĐHĐ/LHQ và Uỷ Ban 1 (Chính trị, an ninh), UB 4 (Chính trị đặc biệt) của ĐHĐ.

2. UB GTQB (Disarmament Commission) trực thuộc ĐHĐ và bao gồm tất cả các thành viên LHQ.

3. Các UB lâm thời (Ad Hoc Committees) trực thuộc ĐHĐ như UB trù bị HN thế giới về GTQB.

4. Hội nghị GTQB: Là cơ quan chức năng đa phương quan trọng nhất về GTQB hoạt động độc lập với ĐHĐ và hiện có một chương trình nghị sự rộng lớn như sau:

+ Các khía cạnh liên quan đến vũ khí hạt nhân;

+ Vũ khí hoá học;

+ Các loại vũ khí giết người hàng loạt;

+ Vũ khí thông thường;

+ Giảm ngân sách quân sự;

+Tài giảm lực lượng vũ trang;

+ GTQB và phát triển;

+ GTQB và an ninh quốc tế;

+ Các biện pháp xây dựng lòng tin, kiểm chứng thực thi GTQB;

+ Chương trình GTQB toàn diện;

5. Vụ GTQB của LHQ: trực thuộc Ban Thư Ký xử lý các vấn đề liên quan đến GTQB theo quyết định của ĐHĐ.

6. Học viện Nghiên cứu về GTQB của LHQ (UNIDIR): Là cơ quan có quan hệ gần gũi với Vụ GTQB của LHQ, có chức năng tiến hành nghiên cứu về mọi lĩnh vực có liên quan tới GTQB.

7. Chuyên ban cố vấn về các nghiên cứu về GTQB: thành lập năm 1978 theo quyết định của Khoá đặc biệt lần thứ nhất của ĐHĐ/LHQ về giải trừ quân bị có chức năng làm cố vấn cho TTK/LHQ về các lĩnh vực có liên quan đến việc nghiên cứu về GTQB.

- Hiệp ước Antartica 1959;

- Hiệp ước cấm thử vũ khí hạt nhân trong bầu khí quyển, khoảng không vũ trụ và dưới nước năm 1963 (Hiệp ước cấm thử từng phần);

- Hiệp định về các nguyên tắc chỉ đạo hoạt động của các quốc gia trong việc thám hiểm và sử dụng khoảng không vũ trụ, bao gồm cả mặt trăng và các thiên thể khác 1967;

- Hiệp Định Tlatelolco cấm vũ khí hạt nhân ở khu vực Mỹ La tinh năm 1967;

- Hiệp ước cấm phổ biến vũ khí hạt nhân 1968;

- Hiệp ước cấm đặt vũ khí hạt nhân và các loại vũ khí giết người hàng loạt khác dưới đáy biển và đáy đại dương và thềm lục địa năm 1971;

- Công ước cấm phát triển, sản xuất, tàng trữ vũ khí sinh học và độc hại và về việc phá huỷ những loại vũ khí này năm 1972;

- Công ước cấm sử dụng kỹ thuật làm thay đổi môi trường vào mục đích quân sự hoặc thù địch năm 1977;

- Hiệp định về các nguyên tắc chỉ đạo hoạt động của các quốc gia trên mặt trăng và các thiên thể khác năm 1979;

- Công ước cấm hoặc hạn chế việc sử dụng một số loại vũ khí có thể bị coi là gây thương tổn quá đáng hoặc bừa bãi năm 1981;

- Hiệp ước Rarotonga năm 1986;

- Công ước cấm sử dụng, phát triển và tàng trữ vũ khí hoá học và về việc phá huỷ các loại vũ khí này năm 1993;

- Hiệp ước Đông Nam á Phi Vũ khí Hạt nhân 1995;

- Hiệp ước Cấm thử Hạt nhân Toàn diện 1996;

- Công ước cấm sử dụng, phát triển và tàng trữ mìn sát thương và về việc phá huỷ các loại vũ khí này năm 1997 (Công ước Cấm mìn Ottawa)./.

(9/2006)