Mùa xuân nói chuyện quan họ

Hát là để thờ cúng thần, phật, tổ tiên.
Hát cho vui ngày hội.
Hát để giao duyên.

Hát quan họ của vùng Kinh Bắc trong các ngày hội xuân cũng mang ý nghĩa ấy.

Tiếng hát vùng quan họ ngày nay đã lan rộng trong cả nước và đến với bạn bè quốc tế.

Một dòng dân ca vừa bình dân, vừa bác học, người tham gia chơi và hát quan họ già, trẻ, gái, trai, không phân biệt sang hèn, đẳng cấp, đã nhập cuộc thì bình đẳng, ai tài giỏi được tập thể suy tôn.

Tiền bạc không chen được vào lĩnh vực quan họ để phân chia hơn kém, đẳng cấp.

Đến với hội quan họ người dân dù ở hoàn cảnh nào cũng đều hân hoan, quần áo đẹp đẽ, lịch sự, nói những lời hay ý đẹp. Có mời bạn miếng trầu cũng phải trầu têm cánh phượng, quết chút vôi vừa nồng, vừa thắm. Miếng cau lòng trứng, miếng vỏ lạng sao cho mịn đường dao.

Nên chăng kẻo luống công trình
Không nên luống những công mình công tôi.
Mây mưa liếng đổ đá vàng
Thương ai nên mệt nhớ ai nên sầu.
Nhện vàng mắc bối tơ rồi
Mang đi mà sánh với đời cho xong.
Người còn lúng túng trong phòng
Chăn loan đệm quế dốc lòng chờ ai.
Ngày xuân tháng hãy còn dài
Nguyệt hoa để đó trúc mai vội gì.
Chơi xuân kẻo nữa qua thì
Xuân qua ngoảnh lại còn gì là xuân.

(Bài Chơi xuân)

Đời thường có trăm vẻ khác nhau, nhưng đã đi chơi xuân thì người quan họ biết xếp lại những gì thuộc về cá nhân. Con nhện vàng kia dù đã mắc phải bối tơ thì cũng cố gỡ ra đi chơi xuân để sánh với đời. Đôi tình duyên nọ, dù đang trong tuần trăng mật cũng đừng lúng túng trong cái phòng nhỏ hẹp của mình mà bỏ ngày xuân rộng dài của cộng đồng đang náo nức.

Người quan họ mách bảo rằng: Cái ngày xuân của bạn hãy còn dài lắm, dù nguyệt hoa, hoa nguyệt có trùng phùng đến mấy thì cũng hãy để đó. Trúc mai có dập dìu bao nhiêu thì bạn cũng đã vội gì mà không dám để ra một bên đi chơi hội, vì mỗi bước đi của bạn trong ngày xuân quan họ đều vương vấn những tình cảm cao đẹp, thưởng thức văn chương tuyệt diệu, những giọng ca, vang, rền, ấm áp mượt mà...

Xuân của trời bất tận, nhưng xuân của người chỉ có thì. Cái "thì" ấy phải sao cho có ích với xuân, với đời, không nên để qua đi vô ích.

Cuộc sống nhiều gian truân, nhưng những bài hát quan họ luôn ca ngợi cuộc sống.

Chơi cho bể hẹp bằng ao
Cho trăm trái núi lọt vào trôn kim
Chơi cho bong bóng phải chìm
Đá xanh phải nổi gỗ lim bập bềnh

Hay là:

Chơi cho sấm động mưa rơi
Chơi cho hòn đá nứt đôi lại liền

Chơi hội xuân quan họ không chỉ có hát giao duyên là đủ. Nó cao làm say đắm lòng người, chính là vì mọi người đều nhập cuộc để "chơi quan họ" "thắng thua", "cay cú" là ở lối chơi. Nếu đến hội chỉ có nghe hát thôi, thì vùng quan họ mấy ai không biết hát, cho nên việc gì phải đến hội để mà nghe hát. Nếu tách hát ra khỏi lối chơi để biểu diễn, nghĩa là biến ngày hội quan họ của toàn dân thành cuộc biểu diễn ca hát bình thường thì người hát có hay đến mấy, hát xong diễn viên vào, khán giả về. Làm như vậy, đối với người mê "chơi quan họ" cảm thấy ngày hội quan họ nhạt như "nước ốc ao bèo".

Trong quan họ có nhiều mảng hợp thành "lĩnh vực".

Chơi quan họ trong phạm vi rộng theo phong tục, tập quán của từng làng.

Chơi quan họ trong phạm vi hẹp (hát vặt).

Văn thơ quan họ, một kho tàng văn học thật là phong phú do mọi tầng lớp nhân dân từ thế hệ này qua thế hệ khác sáng tạo ra. Mỗi loại dân ca đều có đặc thù của từng vùng, từng loại.

Cách xướng họa văn thơ song song với việc chơi và hát quan họ.

Cách tổ chức chơi và hát quan họ trong các ngày hội lớn, nhỏ. Những lĩnh vực này là những đốt xương sống của quan họ.

Trải qua hàng nghìn năm thăng trầm của lịch sử, quan họ vẫn giữ được bản sắc của nó. Không bị lai tạp, không bị đồng hóa chính là do những quy định luật lệ khắt khe trong quan họ mà chỉ có vùng quan họ mới có.

Thanh Ngân