Kiến trúc và nhà ở

Nhà sàn

Hiện còn tồn tại ở miền núi và Tây Nguyên. Trên đất Bắc thường nhỏ vì của tiểu gia đình, ở Tây Nguyên thường dài, hợp với gia đình lớn. Cơ bản khung được làm bằng gỗ (cột, dầm, vì kèo), dứng (tường) và sàn lát bương đập dập, mái lợp lá gianh. Nhà sàn đứng trên cột để tránh ẩm thấp và thú dữ... Trong nhà có phân chỗ ngủ cho bố mẹ, con trai, con gái, khách. Nhà sàn của gia đình lớn còn phân gian cho từng tiểu gia đình (của con gái). Mỗi nhà thường có hai bếp, của chủ và khách. Trong nhà có một cột thiêng chỉ ông chủ được ngồi cạnh đó.

Tích truyện dân gian dẫn về nguồn gốc của nhà sàn từ hình tượng con rùa, mái là mai, tượng trưng cho trời mang yếu tố dương, sàn là bụng phẳng tượng trưng cho đất âm, cột là chân...; do âm dương hoà hợp mà ngôi nhà ấm cúng và hạnh phúc.

Công cụ làm nhà sàn thường chỉ bằng chiếc rìu, liên kết bằng con sò hoặc lạt buộc. Lên nhà sàn ở Tây Nguyên có hai cầu thang cho gia đình và khách, cầu thang thường chạm đôi vú thạch sùng (thần giữ lửa), mặt trời, mặt trăng, đôi ngà voi... để cầu phúc. Trong nhà không trang trí, vì hình thú vật sẽ có linh hồn (tức ma) không thể sống chung với người, trang trí chỉ có ở nhà mồ. Nhà sàn Tây Nguyên là một đặc điểm của các dân tộc Đông Nam Á. Ở Việt Nam, hiện chỉ còn phổ biến ở miền núi (dân tộc ít người).

Nhà đất

Trước đây được dựng ở nông thôn Việt Nam. Nhà một tầng, thường quay hướng nam, bố cục trong khuôn viên kín. Cây lớn được đẩy ra sát hàng rào, cây phục vụ bữa ăn ở vườn chính, cây hoa ở gần sân phơi trước nhà. Giếng nước và bếp cùng kiến trúc phụ khác thường ở bên phải hoặc phía sau (tránh khói và uế khí vào nhà chính).

Nhà đất có hai dạng: 1. Cột tre thanh, buộc ô cáo, rồi trát đất trộn rơm (gọi là vách đứng). 2. Dùng đất thịt trộn trấu và mùn cưa nện chặt thành tường (dùng ván bó hai bên để đắp). Mái được lợp bằng lá gồi, cọ, rạ... khá dầy, đỡ mái là các kèo, rui, mè với các khâu liên kết là đòn nóc, con sò (liên kết đầu kèo).

Nhà đất thấp, thường ba gian, nền cao hơn sân, gian giữa có bàn thờ tổ tiên kê trên một rương (hòm bàn) lớn, gian hai bên kê giường nằm; nhà đất không có cửa sau và bên, nên tối và khá mát, đồng thời tránh trộm. Người giàu thường dựng “nhà ngói cây mít” song cũng không bao giờ lát nền, nhằm tạo cho âm khí của đất được giao hoà cùng khí dương.